Masal kaynaklı bir halk hikayesi olan Kirmanşah hikayesinde Karakaytaz, başlangıçta Köroğlu’nun koçaklarından Koca Arap’ın atıdır. Hikayede, yirmi yaşlarında bir genç olan Kirmanşah sevgilisi Mahperi’nin memleketine giderken, Koca Arap Kuleleri’ne geldiğide onu Mecal Vermez karşılar. Mecal Vermez ile Kirmanşah düellosunda, düelloyu Kirmanşah kazanır. Bunun üzerine Kirmanşah’ın karşısına Koca Arap çıkar. O da düelloyu kaybedince Kirmanşah’ı kendisine evlat edinir, atı Karakaytaz’ı da “oğlum” dediği Kirmanşah’a verir.
Kirmanşah ve Karakaytaz
“…Dördüncü gün Koca Arap bindiği, Garagaytaz isminde bir atı var idi. Garagaytaz, o vaktın devrinde, ülüzgâr gibi giden bir at idi. Garagaytaz, esen yellere garışıp giderdi. Garagaytaz’ın dırnaına adenk, o vaktın devrinde küheylan yok idi.”
Goca Arap dedi ki:
“Oğum, dur-dedi- ben bindiğim Garagaytaz’ı sene verdim. Bundan sona, bu at sene layıktır oğlum, bene değil, sene. Desinler ki, Goca Arap’ın oğlu Kirmanşah, Garagaytaz’ın üsdünde geldi. Bundan sona senin adın ükselir oğlum. Bu at sene layık.”
Goca Arap, Garagaytaz’ı takımı ile Kirmanşah’ın altına çekdi. Bir de burda, Kirmanşah denedi Goca Arap’ı:
“Olan, bu at benim babam Hurşud Şah da olaydı -evet, Kirman, galbinden hesap ediyordi. Derdi ki; Yok oğul, veremem.” Belki, bak öz babam, el oğlundaki sihavete bak, mertliğe bak, bindiği Garagaytaz kimin bir ati bene beşg etti ki, ‘bundan sona, bu at senin hercin, sene layık’dedi. (Alptekin 1999: 207).
Kirmanşah bu atla, Kaf Dağı’na gider. Orada Kara Dev’e esir olan amcaoğlları ve Mahperi’nin kurtarılması sırasında atın büyük yardımı olur. Karakaytaz, Kara Dev’in öldürülmesi sırasında yaralanan Kirmanşah ve Mahperi’yi sırtına alarak Tiflis’e kadar getirir.
Tiflis’te yaralı Kirmanşah’a süt aramaya giden Mahperi dönüşte sevdiği delikanlıyı bulamaz. Çünkü yaralı durumdaki Kirmanşah’ın yanında daha fazla durmayan Karakaytaz ipini kopararak perişan vaziyette ilk sahibi Hoca Arap’ın yanına gider. Koca Arap, atın görünümünden Kirmanşah’ın sıkıntıda olduğunu anlar ve on yedi bin atlısıyla onu aramaya çıkar. Kirmanşah’ın bulunması ve başından geçenleri anlatmasından sonra, Koca Arap Kirmanşah’a ihanet eden amcaoğullarını öldürür ve Kirmanşah’la Mahperi çiftinin de düğünlerini yapar.
Osman Paşa ve Karakaytaz
Karakaytaz’la ilgili olarak, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuasında; Karakaytaz Osman Paşa’nın atının adıdır. Ol hengâmelerde otuz yaşına varmış imiş ve paşayı müşarinileyh her zaman bu hayvana süvar olarak gazaya çıksa meyiti gelebe bizimdir.” der imiş şeklinde bilgi bulunmaktadır.
Çün erişti ol Neriman-ı zaman
Gusfunda girdi san-ı şir jeyan
Uğradığın yıkdı hâksar
Durma hiç oldu ada tarumar
Hem siyah Kaytaz’da olmuştu süvar
Var idi şanında fersam süvar
Sürdü aniden yerinden atları
Başın alup çıktı kaçtı hanları
Mehce-i rayad mansur ol zaman
Matmah-ı subh zafer oldu heman
(Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası 1927: 356-357)
