Eski eserlerde sık sık büyük bir anlayışla tanımlanan ve Türk minyatürlerinde insanlardan daha güzel resmedilen ve halk edebiyatında, destanlarda, atasözlerinde, söyleşilerde her zaman sözü edilen Türk atlarının, ancak at üretim ve yetiştirmede bilgi deneyimi çok ileri olan bir toplumda yetiştirebileceği aşikârdır.
Bir atın iyi olduğu nasıl anlaşılır biliyor musunuz? Eski tarihlerde yazılan bütün baytarnamelerin içeriği genellikle atlar üzerine yazılmaktaydı. Sizler için baytarnemelerden ve çeşitli kaynaklarda yer alan “İyi Atların Özelliklerini” derledik.
Kadızade Baytarnamesinde Atlar
Kitāb-ı Maḳbūl der Ḥāl-i Ḫuyūl adıyla XVII. yüzyılda Kadızâde Şeyh Muhammed tarafından kaleme alınan eser “Savaş Meydanlarının Biniciler Binicisi” ünvanını alması hasebiyle II. Osman’a (1618-1622) ithaf etmiştir. Bu eser at bakımı açısından değerli bilgiler içermektedir.
Günümüzde 25 kütüphanede bu isimle yer alan baytarname mevcuttur. Bunlarda atın yalnız hastalıklarından değil, özelliklerinden, bakım ve beslenme yöntemlerinden de söz edilmektedir. Mehmet Kadızade’nin baytarnamesinin Birinci bölüm at beslemenin faziletleri, ikinci bölüm iyi atın özellikleri, üçüncü bölüm atların hakları ve bakımı hakkındadır. Dördüncü bölüm atın dişleri ve yaşları, hâtime bölümü ise atın faydaları hakkında bilgi vermektedir.
Türklerin İyi Bir Atta Olmasını İstedikleri Özellikler
At ve Türk, ayrılmaz bir ikilidir. Artık yılların getirdiği birikimle Türkler atın iyisini adeta gözünden tanıyordu. Kadızade Baytarnâmesinde’de bu konu detaylı bir şekilde ele alınmıştır.
“İyi at oldur ki onda on iki benzerlik bulunsun; üç yeri güzel kadına, üç yeri deveye, üç yeri mandaya, üç yeri katıra.”
- Kadına benzeyen üçün biri güzelliktir, ikincisi yelenin yumuşak, ince ve uzun olmasıdır, üçüncüsü yanakları kadın gibi geniş olmalıdır.
- Deveye benzeyen üçün birincisi boyun uzun olmalıdır, ikincisi kirpikleri (çünkü deve kirpikli at, elma gözlü olur), Üçüncüsü kıç sinirleri yoğun ve dik olmalıdır.
- Mandaya benzeyen üçün biri bilekleri yoğun ve kısa (öküz gibi), ikincisi karın altı yassı olmalıdır, üçüncüsü kuyruk yatağı geniş olmalıdır.
- Katıra benzeyen üçün biri kulakları uzun, ikincisi kamçı kuyruklu, üçüncüsü tırnağın sertliğidir, ancak uzunluğuna benzerlik iyi değildir çünkü atın tırnağı daireselliği gerektirir.
Sonuç olarak atın iyisi ve beceriklisi güzel olur. İnsan olarak da bir kişi güzel yüzlü, heybetli, kuvvetli, uzun boylu, cüsseli ve hoş sesli olursa genelde huyu da güzel olur.
Babı Sani Bölümü – Atların Özellikleri
-Babı Sani atların iyisi ve yetlüsü beyanındadır. Âlâ (iyi) ve kâmil (yetişmiş) at odur ki yirmi yedi evveli “Y” ile gelir. Türkî ismi cem ola, budur ki beyan olundu- denildikten sonra bu özellikler sayılmaktadır. İyi atlarda buluanan bu 27 özellik İhsan Abidin’in eserinde yazılanlar ile birbirine oldukça benzerdir.
- Yürgen: Güzel, canlı yürüyen
- Yiğin: İştahlı
- Yaki: İdaresi, yönetimi kolay
- Yüksek
- Yoğun bilekli: Yan sağrıları geniş
- Yürük
- Yumuşak tüylü
- Yastık karınlı: Yassı, çapak balığı karınlı
- Yancıklı: Yan tarafları düzgün
- Yumru tırnaklı
- Yağız
- Yufka derili: İnce derili
- Yay boyunlu
- Yürekli
- Yanağı geniş
- Yelesi ince, uzun
- Yedelgen: Arkadan gelen, yedeklenen, kudretli, güçlü
- Yatağın: Binicinin emriyle yatan ve kalkan, itaatli
- Yüzgen
- Yedi yaşında
- Yüzü güzel
- Yırtmaçlı: Bacakları düzgün (amudiyeti muazzam)
- Yabancı: Gururlu
- Yırtılmış Yazulu: Alışkın
- Yuş
- Yıcanacı
- Yapulu: Yapılı
Buna Göre Atların İyisinde Bulunan Özellikler
Kadızade Baytarnamesinde yazılanları genel olarak toparlarsak atlarda aranan özellikleri şu şekilde toplayabiliriz.
[ilgilikarti2 id=”random”]İyi atlar; güzel yüzlü, ceylan gözlü, kulakları kamış yaprağı gibi olup, iki kulağı arası geniş, ufak dişli, yumru alınlı, kuru başlı, uzun boyunlu, uzun yeleli, kısa belli, küçük omuzlu, uzun boylu, yassı ve uyluğu dolu, geniş göğüslü, kuyruk yatağı geniş, kalçaları (butları) arası enli, haneplerinden aşağısı siyah, hızlı bakışlı, yabancı (yani gururlu ve yürürken iki yana selam veriyormuş gibi yürüyen), kendisini gramla satmasını bilen, sakına sakına yürüyen, önüne dere gelse sıçrayıp geçen, irkilmeyen, korkmayan, yürüken ayakları yere berk (sağlam) dokunup çıksak adamlar gibi yürümeyen, ine ve kibar adımlarla yürüyen, kendisni aşağıya koyuvermeyen, önü ardından ve ardı önünden yüksek olmayıp eşit olan, iki ayaklarını geniş basıp önleri ve arkaları dolaşık olmayan, elmacığı yumru olmayan ve bir elmacığı eksik olan, böğrek (örümcek) ve becerikli olur.
- Yelesi, kuyruğu uzun ve yağız hümayı doru at (koyu kestane doru at), bütün atların sultanı ve en hünerlisidir (beceriklisidir).
Çağdaş zootekni ilmi de bu doru atlardan verim ve dayanıklılık açısından üstün olduğunu söyler. Graf Lehndorf, yarışlarda kazanan atlar hakkında don bakımından yaptığı çalışmada, birinci ve ikinci gelen atlar arasında doru donlu olanların genelde çoğunlukta olduğu söylenmektedir.
- Koyu kestane dorudan sonra, açık doru at gelir.
- Daha sonra yelesi, kuyruğu ve hanepleri ile dizlerden aşağısı siyah, demir kır at hem becerikli, hem de soğuğa dayanıklı olur.
Bugünkü zootekni ilmi de bedende siyah rengin çokluğu ile dayanıklılık arasında bağlılık olduğunu, bacak bitimleri koyu renkte olan atlar da deri hastalıkları ve özellikle bıcılganın çoğunluklu daha az görüldüğünü kabul eder.
- Siyah at eşkin (uzun adımlı) ve yürük (canlı) olur.
- Yelesi ve kuyruğu uzun, tırnağı siyah olan çil at becerikli olur.
- Siyah atların ilmen açık renkli tırnaklara göre dayanıklı olduğu kabul edilir.
- Kula at bir para etmez (iyi kabul edilmez); fakat yelesi ve kuyruğu siyah olup ta yelesinden kuyruğuna kadar süren bir siyah çizgi bulunursa çok becerikli olur.
- Al at yüreğidir (canlıdır), fakat soğuğa, açlığa, susuzluğa, çamura dayanamaz, son derece narindir.
Diğer Kaynaklarda İyi Atların Özellikleri
Bazılarına göre de atın iyisi;
- Çekiç başlı,
- Tepeden kulaklı,
- Kalkan göğüslü
- Dibek karınlı,
- Dal Sağrılı,
- Elma gözlü,
- Öküz bilekli,
- Katır tırnaklı,
- Ardı, önü, ortası çok,
- Sıtanı açık olmalıdır.
Atların Don ve Nişanelerine Göre Özellikleri
Binilmekten kaçan ve başı sert, çifte atan, yelbekleyen, ısıran, çok kişneyen, yürürken terslemek istediğinde duran, burnu sarkık, çukur gözlü, uyluğunu dışarı çok çıkaran at özellikle yaramaz ve satın almaya değmez, sakınmak gerekir.
- Koyu kestane doru at iyi olur, hızlı olur, çalıştırmaya değer. Bu donlu atın ayakları, tırnakları, kirpiği, yelesi, kuyruğu, uyluğu ve kaynak çevresi kara olursa çok iyi olur.
- Doru at ki yelesi ve kuyruğu uzunsa rahat, canlı ve uzun adımlı, yolda, arazide ve balçıkta yürümesi de iyi olur, dikkatli olur.
- Yağız At biraz donuk olursa daha iyi olur ve eğer gök renkle olup yelesi, kuyruğu, burun arası, gözleri ve tırnakları siyah olursa iyi olur. Bu nişanlar çok ise uğursuzluktur, almaya değmez.
- Al at, kızıl sarı, çapar ve ak (beyaz) at iyi olmaz. Eğer iyi ise çok ender rastlanır. Eğer çapar atın kirpiği ve ayakları beyaz ise gündüz bulanık görür. Eğer tırnak, kirğik, yele, kuyruk ve bacak arası ile kaynak çevresi siyah olursa almaya değer.
- Kurt kulası atın yelesinden kuyruğuna varıncaya kadar (bir hat şeklinde) kara olursa ve yelesi, kuyruğu, dizlerinden aşağısı siyah olursa o hızlı olur, yürekli olur ve berk (sağlam) olur. Tersi cins olur (kötü huylu) ve binicisini hedefe götürmez, yarı yolda bırakır.
- Kara at, çok kara ve gözleri kızıl ise canlı olur. Bazen de depken (çifte atan) ve ısırgan olur. Ancak çok yaşar.
- Alaca at ki başı küçük, kuyruğu uzun, iyi sesli, kalçaları sekil olursa güzel olur. Aynı zamanda canlı ve parlak yürüyüşlü ve belki yorga olur.
- Demiri kır at ki boylu ve kara kıllar beyazlardan çok olursa ve yine boynu yumru yani kemerli ise eşkin (uzun adımlı) olur ve eğer boynu düz olursa kesin canlı olur. Yolda gayet sak olur ve çabuk kavrar.
- Çil at ki yelesi ve kuyruğu uzun olursa ve tırnağı kara ise adımlı ve canlı olur. Eğer hayasında benek olursa hızlı olur.
- Kirpiği ve ayakları ak atın ise gözü gündüz görmez. Eğer tırnağı, kirpiği, yelesi, kavruğu, kaynakların arası, apış çevresi kara olursa alınabilir.
- Bir at ki, kızıl sarı olmasın ve gözleri, hayaları, yelesi, kuyruğu, tırnakları siyahtır, iyi at olur.
Tahsin Nahit’in Araştırmalarına Göre İyi Atın Özellikleri
Tahsin Nahit’in araştırdığı “Bir Cönk de Kıyafet namesi Esb” konusunda şu bilgiler geçmektedir.
İyi atların özellikleri oldur ki; yüce boylu, yoğun inciği, hup yüzlü, ela gözlü ve kulakları uzun olur ki ona kamış kulaklı derler ve iki kulağın arası kesik, dişleri küçük (ince) ve sık, aşağı dudağı yukarı dudağından uzun, yumru alınlı, uzun boylu, kuyruğu uzun, domuz omuzlu, uyluğu dolu ve küçük böğürlü, açık gözlü, orta boylu, hayası türlü olmayan ve kalça arası geniş, kirpikleri anlı siyah olur.
İyi sesli ve iki kalça arası geniş veya dar olmayan ve yolda giderken kulakları ile yönü belirleyerek yürüyen ve kendini dengeleyen, önüne ne gelirse ok gibi sıçrayarak irkilip duraksamaksızın geçen ve önü ardı birbirinden uzun veya kısa olmayan, yürürken kalçalarını çekerek dolaşık yürümeyen ve elmacıkları yumru olmayan, yani eğer elmacıklarından biri büyük ve öbürü küçük olursa at değerli olur.
İhsan Abidin’e Araştırmalarında Güzel Atta Aranan Özellikler
Prof. Dr. İhsan Abidin’in Osmanlı Atları eserinde, Türklerin at yetiştirmede konulan kurallara değinmekte ve güzel atta “Y” harfiyle başlayan 27 özelliğin arandığını yazmaktadır.
- Yürük: Güzel, canlı yürüyen
- Yici: İştahlı
- Yaki: İdaresi, yönetimi kolay
- Yüksek
- Yoğun: Yan sağrıları geniş
- Yelekli
- Yumuşak tüylü
- Yasdıgaç karınlı: Yassı, çapak balığı karınlı
- Yanaklı: Yan tarafları düzgün
- Yumru tırnaklı
- Yağız
- Yufka derili: İnce derili
- Yay boyunlu
- Yanağı geniş
- Yelesi ince, uzun
- Yedegen: Arkadan gelen, yedeklenen, kudretli, güçlü
- Yatağan: Binicinin emriyle yatan ve kalkan, itaatli
- Yüzgen
- Yedi yaşlı
- Yüzü güzel
- Yırtmaçlı: Bacakları düzgün (amudiyeti muazzam)
- Yayana: Gururlu
- Yırtılmış: Alışkın
- Yapulu: Yapılı
- Yürekli
- Yeyni: Çabuk, hızlı
- Yoş
