At Donları

Atın kıl örtüsünün gösterdiği renge don denir. Çoğu insanın at renkleri olarak tabir ettiği aslında atçılık ve binicilik literatüründe bu şekilde adlandırılmaz. At donları, bütün vücudunu örten kıllar ile yele ve kuyruğunu kapsar. Atların vücudunu örten kıllar çeşitli renklerde olabilir. Bu renklere özel adlar verilir, bu adlara göre de atlar tarif edilir. Bir atın donunu ve nişanelerini doğru olarak belirlemek, atın eşkâlini çıkarmak, kaydını tutmak açısından önemli ve gereklidir.

Donlar üç başlık altında incelenir:

1. Asli (Esas) Donlar
2. Türemiş (Müştak) Donlar
3. Alaca (Müzdeviç) Donlar

1. Asli (Esas) Donlar

Atın doğumla gelen ve bütün hayatı boyunca değişmeyen donudur. Bazı atlar yaşlandıkça donlarında ton değişikliği olur ama bu önemsenmez. Eski atçılar asli donları üçe ayırmışlardır.

• Basit (Saf) Donlar: Al, Yağız, İzabel
• Birleşik (Mürekkep Donlar: Doru, Kula, Sincabî
• Muhtelit (Karma) Donlar: Kurt kulası

Al Don

Atın bütün kıllarının, kuyruk, yele, bacaklar dahil olmak üzere hepsinin kırmızı ya da atkestanesine çalan kırmızı renginde olmasına al don denir. Bu renk açık koyu tonlarına göre çeşitli adlar alır. Çok yaygın bir dondur.

• Adi Al: Özelliği olmayan kırmızı dondur. Tarçın rengini andırır.
• Açık Al: Açık kırmızı ya da açık kahverengi görünümündedir.
• Koyu Al: Esmere çalan koyu kırmızıdır.
• Akkanat Al: Vücudu kaplayan örtücü kıllar açık al olup, yele ve kuyruk beyaz ya da açık sarıdır. Buna “inek tüylü” de denir.
• Sütlükahve Al: Sarımtırak beyaza kaçan bir kırmızı renktir. Nadir bir dondur.
• Altuni Al: Güneşli havalarda bakıldığında kılların arasından sarımsı altın renginde kıllar görünür. Al donun parıltılı, yanar döner olması durumudur.
• Kirazi Al: Kırmızı kiraz rengindedir.
• Kestane Al: Kestane kabuğu rengine benzer.
• Yanık Al: Kavrulmuş kahvenin rengine benzer. Yanık alda beyaz kıllar, donu değiştirecek kadar fazla olursa “Pekmez köpüğü” âdî verilir.
• Şarabî Al: Kırmızı şarap rengini andırır.
• Pullu Al: Al donlarda görülen yuvarlak, pul pul belirtilerdir.
• Yeşil Al: Bilhassa koyu alın yeşil parıltılar halinde yansımasıyla bu don meydana gelir. Eski atçıların “yeşil inikas [yansıma]” dedikleri bu özellik, nadiren doru donda görülür.

Alma alı, sat yağızı, bin doruya, besle kırı

Yağız At Donları

Atın bütün kıllarının, kuyruk, yele, bacaklar dahil olmak üzere hepsinin siyah kıllarla örtülü olmasıdır.

• Kuzguni Yağız: Koyu, parlak, yanar döner bir siyah dondur. “Parlak yağız” da denir. Pek makbuldür.
• Donuk Yağız: Mat siyahtır.
• Kirli Yağız: Kirli gibi, rengini atıyormuş gibi görünür, donra görüntüsü verir.

İzabel

Bu donda örtücü kıllar sarı rengin değişik tonlarındadır. Yele, kuyruk ve bacaklar ya örtücü kıllarla aynı sarılıkta ya da biraz daha açık tondadır. İzabel tabiri bize Batı’dan gelmiştir, bir çok dilde benzer imlaya sahiptir. Zaten bizde çok nadir görülen bir dondur, görülse de “açık al” ya da “ak kanat al” olarak ifade edilmiştir. İzabel donlu atlar, al donlu atlardan yele ve kuyruk kıllarının açık sarı ve bacaklarının bitim yerlerinin biraz açık renkli olmasıyla da ayrılır.

• Açık İzabel: Çok hafif sarımsı bir rengi andırır. “Ak izabel” de denir.
• Normal İzabel: Gün ışığında saman renginden buğday tanesi rengine kadar tonları içeren bir dondur. “Sarı izabel” de denir.
• Kırmızı İzabel: Koyu altın sarısı ve parlaklık gösteren bir dondur. Yele ve kuyruk kılları daha açık sarı, kül rengi ya da çok defa benekli olur. Kırmızı izabele “açık kanatlı al” da denir. Bizde eskiden “akkanat al” olarak söylenen dondur. Haflinger atları genellikle bu dondadır.
• Koyu İzabel: Koyu sarı ya da biraz açık kahverengimsi bir tondadır. Yele ve kuyruk, açık sarı ya da beyazımsı olabilir. Bunun da “akkanat” ile karıştırıldığı görülür.

Doru At

Bu donda örtücü kıllar al donda olduğu gibi kırmızı tonlardadır. Ancak yele, kuyruk ve bacakların bitim yerleri siyahtır. Bazılarında “ester çizgisi” de bulunur.

• Adi Doru: Örtücü kıllar tarçın rengindedir.
• Açık Doru: Açık kırmızı ya da soluk kırmızıdır.
• Koyu Doru: Koyu kırmızıdır.
• Kirazî Doru: Kıllar, parlak kırmızı bir kiraza çalan renktedir.
• Kestane Dorusu: Taze kestanenin kabuğunu andırır.
• Atkestanesi Doru: Kestane dorusuna göre daha koyu ve parlaktır. Bilhassa parlaklığıyla diğerlerinden ayrılır. “Koyu kestane dorusu” da denir.
• Yanık Kestane Doru: Yanmış kestane kabuğu rengindedir. “Esmer doru” da denir. Atkestanesinden de daha koyudur. Hani nerede ise yağız diyeceğiz ama dilimiz varmaz. Uzaktan ve kışın yağıza çok yaklaşır. Ayırmak için böğürlerin alt kısmı ile burun içine bakmak yeterlidir. Böğür altındaki kıllar parlak kırmızı, burun kenar ve içi ateş kırmızısı ise yanık kestane dorusudur. Burunda görülen bu ateş kırmızılığına “tilki burnu” denir.
• Pullu Doru: Doru donlarda görülen yuvarlak, pul pul belirtilerdir.

Kula

Örtücü kıllar izabel donda olduğu gibi sarı tonlardadır. Ancak tıpkı dorularda olduğu gibi yele, kuyruk ve bacakların bitim yerleri siyahtır. Bazılarında ester çizgisi de bulunur.

• Adil Kula: Örtücü kıllar normal sarıdır.
• Açık Kula: Açık sarıdır.
• Koyu Kula: Koyu sarıdır.

Sincabi

Nadiren görülen bir dondur. Bu yüzden çoğu zaman anılmaz bile. Ama böyle bir don vardır. Adından da anlaşılacağı gibi örtücü kılların sincap ya da fare rengindedir. Bazen yele, kuyruk ve bacakların bitim yerleri siyahtır.

• Adi Sincabi: Kıllar açık ya da koyu olmayan bir kurşuni renktedir.
• Açık Sincabi: Açık kurşuni renktedir.
• Koyu Sincabi: Koyu kurşunu renktedir.

Kurt Kulası

Muhtelit (karma) dona tek örnek kurt kulasıdır. Nadiren görülür. Kılların dipleri sarı, uçları siyaha çalan koyu renktedir. Yele, kuyruk ve bacakların bitim yerleri siyahtır. Kurt kulası bir atın kılları makine ile kırkılırsa dipteki sarı kısım ortaya çıkarak, kula olur. Genel görünümü kurt yada kurt köpeği rengine benzer.

• Adi Kurt Kulası: Sarılık ve siyahlık birbirine eşittir.
• Açık Kurt Kulası: Sarılık siyahlığa baskındır.
• Koyu Kurt Kulası: Siyahlık sarılığa baskındır.

Türemiş (Müştak) Donlar

Tay doğduğunda sahip olduğu asli dona, zamanla beyaz kılların eklenmesi ile meydana gelen donlardır. Türemiş dona sahip olan atların ilk donları ya al ya da yağızdır. Tay büyüdükçe kırmızı veya siyah kıllar arasından beyaz kıllar çıkmaya başlar. Tay ancak bir, bir buçuk yaşına geldiğinde kıl oluşumu biter ve hayvan gerçek donunu alır. Pedigrili yetiştirme yapılan atlarda eşkâl tespiti tay doğduğunda yapılır, bir don değişiği olmuş ise bu son ve gerçek don doğru tespit edilerek, pedigrisine kaydedilir.

1. Bir renkli türemiş donlar: Beyaz
2. İki renkli türemiş donlar: Kır, Boz
3. Üç renkli türemiş donlar: Ahreç

Beyaz Atlar

Tayın doğduğu zaman sahip olduğu koyu rengine, yaşı ilerledikçe beyaz kılların katılarak ve bütün vücudunu kaplamasıyla meydana gelen dondur. Yele, kuyruk, bacaklar, hâsılı bütün vücut beyaz kıllarla kaplıdır. Beyazın tonuna göre çeşitli adlar alır.

• Donuk Beyaz: Vücudu örten beyaz kıllar mattır ve parıltısı da yoktur.
• Sütbeyaz: Adı üstünde sütbeyazı beyazlığındadır, ancak parıltısı yoktur. Donuk beyazdan dikkatle ayırmak gerekir.
• Porselen Beyazı: Beyazlar arasından hafif bir maviliğin parıltı yapmasıyla meydana gelen poselen rengidir.
• Gülgunî Beyaz: Gül renkli, pembe. Hafif bir kırmızılığın beyaz kılların arasında parıltı yapmasıyla meydana gelen dondur.
• Gümüşi Beyaz: Beyaz donun parıltılı, yanar döner olması durumudur.
• Kirli Beyaz: Beyaz kılların kirli bir görüntü meydana getirmesidir.

Kır Atlar

Tayın doğduğu zaman sahip olduğu koyu rengine, yaşı ilerledikçe beyaz kılların katılarak belli bir oranda karışmasıyla kırlık meydana gelir. Tayın kulak gerisine beyaz tüyler varsa ilerde renginin açılacağına, kır olacağına işarettir. Kır don, beyaz – siyah ya da beyaz – koyu renk kılların karışımıdır.

• Adi Kır: Vücudu örten beyaz ve koyu kıllar hemen hemen eşittir.
• Pamuk Kır: Beyaz kıllar koyulardan daha fazladır. Pamuk beyazı bir görünüm arz eder. Koyu kıllar ancak dikkatli bakıldığı zaman ya da at yaşlandığında belli olur.
• Açık Kır: Pamuk kıra bakarsak koyu kıllar biraz daha fazladır, ama beyaz kıllar yine çoğunluktadır, ancak pamuk hissi vermez.
• Koyu Kır: Koyu kıllar beyazlardan fazladır.
• Demiri Kır: Koyu kıllar beyazlardan fazla olup, rengi taze kırılmış bir demirin kesitini andırır. “Açık demiri kır”, “Koyu demiri kır” diye iki türü vardır. Koyu demiri kır, mavimtırak parıltı gösterdiği zaman bu renge “Kaygani kır” denir.
• Bakla Kırı: Kıratın vücudunun çeşitli yerlerinde 4-5 santim büyüklüğünde, donun rengine oranla daha açık olan yuvarlak lekelerin bulunmasıdır.
• Sisli Kır: Kır donun üzerine, donun ana karakterini bozmayacak şekilde kırmızı kılların küçük bulutlar gibi yayılması durumudur. Padişah Genç Osman’ın en sevdiği ve öldüğünde güzel bir mezartaşı diktirdiği “Sisli Kır” adlı ünlü atının, adını donundan aldığı açıktır.
• Kızıl Kır: Kır donu meydana getiren beyaz ve koyu renkteki kıllardan başka, küçük demetler halinde kırmızı kıllar bulunur ve dona hafif bir kızıllık verir. Kızıl kır, yapısı itibariyle aslında üç renkli türemiş donlardandır, ancak adı üstünde “kır” olduğu için iki renkli türemiş donlar içinde incelenmektedir.
• Çilli Kır: Kıratın vücudunda koyu kılların çillere benzeyen küçük lekeler halinde görünmesidir.
• Mercani Kır: Kır donlu bir atın özellikle baş, boyun ve sağrısında küçük küçük kırmızı çillere rastlanmaktadır.
• Gümüşi Kır: Kır donun parıltılı, yanar döner olması durumudur.

Boz

Tayın doğduğu zaman sahip olduğu al rengine, yaşı ilerledikçe beyaz kılların katılarak belli bir oranda karışmasıyla bozluk meydana gelir. Boz don, beyaz ve kırmızı kılların karışmasıdır.

• Adi Boz: Beyaz ve kırmızı kıllar hemen hemen eşittir.
• Açık Boz: Beyaz kıllar kırmızılardan fazladır.
• Koyu Boz: Kırmızı kıllar beyazlardan fazladır.

Ahreç

Üç renkli türemiş dona “ahreç” denilmekte olup; beyaz, kırmızı ve siyah kılların karışması ile meydana gelir. Bu üç değişik renk ya bütün vücudu kaplar (ki nadir görülür) ya da vücudu örten kıllar beyaz ve kırmızı; yele, kuyruk ve bacakların bitim yerleri siyah olur (asıl ahreç olarak bu bilinir, diğeri unutulmuştur). Bu bir anlamda doru donun beyaz kıllar ile istilası demektir. Boz donlara al esas teşkil ettiği halade, ahrece doru esas teşkil eder.

• Adi Ahreç: Beyaz ve kırmızı kıllar hemen hemen eşittir.
• Açık Ahreç: Beyaz kıllar kırmızılardan fazladır.
• Koyu Ahreç:  Kırmızı kıllar beyazlardan fazladır.
• Kızıl Ahreç: Kızıl kılların daha belirgin ve parlak olmasıdır. “Şarabi ahreç” de denir.

Alaca (Müzdeviç) Donlar

Atın vücudunda iki ayrı donun parçalar halinde bulunması durumudur. Buna “Saksağan donu” da denir. Eğer beyaz parçalar, diğer renkteki parçalardan büyük olursa “Alaca” başa, diğer parçalar büyük olursa “Alaca” sona gelir. Alaca doru ya da Doru alaca gibi. Birincisinde beyazlık çok, doruluk az; ikincisinde doruluk çok, beyazlık azdır. Genellikle, beyaz-al, beyaz-yağız, beyaz-doru şeklinde çeşitlemeleri vardır. Başlıca türlerini şöyle sıralayabiliriz.

Beyaz-Al Alacalar

• Alaca Adi Al: Beyaz parçalar, adi al parçalardan daha büyüktür.
• Adi Al Alaca: Adi al parçalar, beyaz parçalardan daha büyüktür.
• Alaca Açık Al:
• Açık Al Alaca:
• Alaca Koyu Al:
• Koyu Al Alaca:

Beyaz-Yağız Alacalar

• Alaca Kurguni Yağız
• Kuzguni Yağız Alaca
• Alaca Donuk Yağız
• Donuk Yağız Alaca
• Alaca Kirli Yağız
• Kirli Yağız Alaca

Beyaz-Doru Alacalar

• Alaca Adi Doru
• Adi Doru Alaca
• Alaca Açık Doru
• Açık Doru Alaca
• Alaca Koyu Doru
• Koyu Doru Alaca

Bunların dışında gayetle nadir olarak kır ile kuladan; kirazi doru ile kestane dorusundan da alaca donlar meydana geldiğine tanık olunmuştur.